बैशाख २९ / गौतम बुद्धले २५०० वर्षभन्दा अगाडि प्रतिपादन गरेको बौद्ध दर्शन मानव जीवन र जगतका गहिरो सत्यहरूलाई उजागर गर्ने एक अनुपम प्रणाली हो। यस दर्शनका मूल आधारहरू, चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गले दुःखको कारण र त्यसबाट मुक्ति पाउने स्पष्ट मार्गनिर्देशन गर्दछन्। तर वर्तमान परिदृश्यलाई नियाल्दा, यो विडम्बनापूर्ण देखिन्छ कि आजको व्यक्ति, समाज, राज्य र समग्र विश्व नै दुःखको एक जटिल चक्रमा फसेको छ।

भौतिक सुख-सुविधाको अन्धाधुन्ध खोजी, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, आपसी द्वेष, र अज्ञानताले भरिएको हाम्रो वर्तमान जीवनशैलीले बुद्धको शान्ति र करुणाको मार्गबाट हामी कति टाढा छौं भन्ने कुरालाई स्पष्ट रूपमा दर्शाउँछ। यस विस्तृत लेखमा, हामी कसरी आजको संसार दुःखको बाटोमा निरन्तर अग्रसर भइरहेको छ र यसलाई बुद्धको अष्टाङ्गिक मार्गको अनुसरणद्वारा कसरी प्रभावकारी रूपमा समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा गहिरो चर्चा गर्नेछौं।

आजको व्यस्त र प्रतिस्पर्धात्मक जीवनशैलीले व्यक्तिलाई अनेकौं प्रकारका दुःख र तनावमा धकेलेको छ। मानिसहरू निरन्तर भौतिक सुख, धन-सम्पत्ति र सामाजिक प्रतिष्ठाको पछाडि अन्धाधुन्ध दौडिरहेका छन्। यो अतृप्त तृष्णा र आसक्तिले उनीहरूलाई कहिल्यै पनि वास्तविक सन्तुष्टि अनुभव गर्न दिँदैन। प्राप्त भएको कुरामा रमाउन नसक्नु र सधैँ ‘अझ बढी’ को चाहना राख्नु नै व्यक्तिगत दुःखको एक प्रमुख कारण बनेको छ। यसबाहेक, व्यक्तिहरू क्रोध, घृणा, ईर्ष्या र अहंकार जस्ता नकारात्मक भावनाहरूले ग्रस्त छन्। यी नकारात्मक भावनाहरूले मनलाई निरन्तर अशान्त बनाउँछन् र आपसी सम्बन्धमा गहिरो दरार पैदा गर्छन्।

सही ज्ञानको अभाव र क्षणिक सुखलाई नै जीवनको परम लक्ष्य ठान्ने भ्रमले व्यक्तिलाई सही मार्गबाट विचलित गराउँछ। आफ्नो शरीर, मन र भावनाप्रति सचेत नहुँदा व्यक्तिले अस्वस्थ जीवनशैली अपनाउँछ, जसले शारीरिक र मानसिक दुवै प्रकारका दुःख निम्त्याउँछ। आधुनिक जीवनको जटिलता र अनिश्चितताले मानिसहरूलाई एक्लो र निराश बनाएको छ, जसले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई बढावा दिएको छ।

समाज विभिन्न व्यक्तिहरूको समूह हो र जब व्यक्तिगत स्तरमा दुःख र नकारात्मकता व्याप्त हुन्छ, त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव समाजमा पनि देखिन्छ। आज हाम्रो समाजमा अन्याय, असमानता, भेदभाव र शोषण जस्ता गम्भीर समस्याहरू विद्यमान छन्। धनी र गरिबबीचको बढ्दो खाडल, जातीय र धार्मिक द्वन्द्व, लैङ्गिक विभेद जस्ता कुराहरूले सामाजिक सद्भावलाई खल्बल्याएको छ र धेरै मानिसहरूलाई असह्य दुःख र कष्टमा पारेको छ। सञ्चार माध्यम र सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक र अव्यवस्थित प्रयोगले पनि समाजमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ।

गलत सूचनाको प्रसार, घृणायुक्त अभिव्यक्ति र अनावश्यक प्रतिस्पर्धाको भावनाले मानिसहरूलाई मानसिक रूपमा थप कमजोर बनाएको छ। भौतिकवादको बढ्दो प्रभाव र मानवीय मूल्य मान्यताको कमीले समाजलाई स्वार्थी, असंवेदनशील र विखण्डित बनाउँदै लगेको छ। सामाजिक सम्बन्धहरू सतही र क्षणिक बन्दै गएका छन्, जसले मानिसहरूमा एक्लोपन र असुरक्षाको भावना बढाएको छ।

राज्य र राजनीतिक प्रणाली पनि दुःखको चक्रबाट अछुतो रहन सकेको छैन। सत्ता र शक्तिको लोभ, व्यापक भ्रष्टाचार, र जनहितलाई भन्दा व्यक्तिगत स्वार्थलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्तिले धेरै देशहरूमा गहिरो अस्थिरता र द्वन्द्व निम्त्याएको छ। राजनीतिक दलहरूबीचको आपसी वैमनस्यता र असहयोगले विकास र प्रगतिका महत्त्वपूर्ण कार्यहरूलाई अवरुद्ध गरेको छ, जसको प्रत्यक्ष मार आम नागरिकलाई परेको छ। सुशासनको अभाव, विधिको शासनको कमजोर कार्यान्वयन र नागरिक अधिकारको उल्लङ्घन जस्ता समस्याहरूले धेरै मानिसहरूलाई अन्याय र उत्पीडनको शिकार बनाएको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि शक्ति राष्ट्रहरूको अहङ्कार र अस्वस्थ प्रतिस्पर्धाले युद्ध र अशान्तिको वातावरण सिर्जना गरेको छ। विभिन्न देशहरूबीचको अविश्वास र द्वेषले विश्व शान्तिको लागि गम्भीर खतरा उत्पन्न गरेको छ र यसले सम्पूर्ण मानव समुदायलाई दुःख र भयभीत बनाएको छ। हतियारको होडबाजी र क्षेत्रीय द्वन्द्वहरूले लाखौं मानिसहरूको जीवनलाई अस्तव्यस्त बनाएको छ र विकासका प्रयासहरूलाई पछाडि धकेलेको छ।

आज सारा विश्व नै अनेकौं गम्भीर समस्याहरूले घेरिएको छ। जलवायु परिवर्तन, विनाशकारी महामारी, व्याप्त गरिबी, भोकमरीर प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक दोहन जस्ता समस्याहरूले पृथ्वी र यसमा बसोबास गर्ने सबै प्राणीहरूको भविष्यलाई गम्भीर खतरामा पारेको छ। मानिसको लोभ र अविवेकपूर्ण कार्यहरूले पारिस्थितिक प्रणालीलाई तहसनहस पारेको छ, जसको परिणाम स्वरूप अप्रत्याशित प्राकृतिक प्रकोपहरू बढिरहेका छन् र धेरै मानिसहरू विस्थापित र पीडित भएका छन्।

अज्ञानता र गलत दृष्टिकोणका कारण मानिसहरूले प्रकृति र अन्य जीवहरूप्रति करुणा र सम्मानको भावना गुमाउँदै गएका छन्। यो स्वार्थी र विनाशकारी सोचले अन्ततः सम्पूर्ण विश्वलाई नै दुःख र विनाशको बाटोमा धकेल्ने गम्भीर खतरा बढेको छ। विश्वव्यापीकरणले ल्याएको आर्थिक असमानता र स्रोतहरूको असमान वितरणले धनी र गरिब देशहरूबीचको खाडललाई अझ बढाएको छजसले विश्वव्यापी अस्थिरतालाई मलजल गरेको छ।

माथि उल्लेखित दुःखका विभिन्न पक्षहरूलाई गहिरो रूपमा विचार गर्दा, यो स्पष्ट हुन्छ कि आजको व्यक्ति, समाज, राज्य र सारा संसार नै कुनै न कुनै रूपमा दुःखको गहिरो चपेटामा परेको छ। यस जटिल र विकराल अवस्थाबाट मुक्ति पाउनको लागि बुद्धको अष्टाङ्गिक मार्ग एक अमूल्य मार्गदर्शन बन्न सक्छ। यस मार्गका आठवटा महत्त्वपूर्ण पक्षलाई व्यक्तिगत र सामूहिक जीवनमा इमान्दारितापूर्वक अनुसरण गरेर हामी दुःखको मूल कारणलाई निर्मूल पार्न सक्छौं र शान्ति तथा आनन्दको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्छौं।

१. प्रज्ञा (Wisdom – ज्ञान):

• सम्यक दृष्टि (Right View):संसार र जीवनलाई सही रूपमा बुझ्नु, चार आर्य सत्यलाई गहिरो रूपमा आत्मसात् गर्नु नै सम्यक दृष्टि हो। जब हामी दुःखको वास्तविक अस्तित्व, त्यसको मूल कारण, त्यसको निवारण र त्यसको निवारणको मार्गलाई गहिरो रूपमा बुझ्छौं, तब हामी स्वतः दुःखबाट मुक्ति पाउने दिशामा अगाडि बढ्छौं। व्यक्तिगत स्तरमा सही ज्ञान र यथार्थपरक दृष्टिकोण विकास गरेर हामी भ्रम र अज्ञानतालाई हटाउन सक्छौं। सामाजिक र राजनीतिक स्तरमा पनि सत्य र न्यायमा आधारित दृष्टिकोणले द्वन्द्व र अन्यायलाई कम गर्न महत्त्वपूर्ण मद्दत गर्दछ।
• सम्यक संकल्प (Right Intention):अहिंसा, करुणा र निःस्वार्थ सेवाको भावनालाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाउनु नै सम्यक संकल्प हो। जब हाम्रो मनमा अरूलाई कुनै पनि प्रकारको हानि नपुऱ्याउने, सहयोगी बन्ने र सकारात्मक उद्देश्य राख्ने बलियो संकल्प हुन्छ, तब हामी स्वतः नकारात्मक कर्महरूबाट बच्न सक्छौं। व्यक्तिगत रूपमा यस्तो संकल्पले शान्ति र सद्भावलाई बढाउँछ। सामाजिक र राजनीतिक स्तरमा पनि यस्ता उदात्त संकल्पले द्वेष र हिंसालाई कम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

२. शील (Ethical Conduct – नैतिक आचरण):

• सम्यक वाणी (Right Speech):सत्य बोल्ने, निन्दा, झूट, अपशब्द र गाली जस्ता नकारात्मक वाणीबाट पूर्ण रूपमा टाढा रहने सम्यक वाणी हो। जब हामी संयमित, सत्यपरक र कल्याणकारी वाणी प्रयोग गर्छौं, तब आपसी सम्बन्ध सुमधुर हुन्छ र समाजमा भ्रम तथा द्वन्द्वको सिर्जना हुँदैन। सामाजिक र राजनीतिक स्तरमा पनि जिम्मेवार र सत्यपरक वाणीले विश्वास र सहयोगको सकारात्मक वातावरण बनाउन मद्दत गर्दछ।
• सम्यक कर्म (Right Action):हिंसा नगर्ने, चोरी नगर्ने र सबै प्रकारका अनैतिक क्रियाकलाप नगर्ने सम्यक कर्म हो। जब हामी नैतिक र सही कर्म गर्छौं, तब हामी आफू र अरू कसैलाई पनि कुनै प्रकारको हानि पुऱ्याउँदैनौं। व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा नैतिक आचरणले शान्ति र व्यवस्था कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
• सम्यक आजीविका (Right Livelihood):अन्यायपूर्ण व्यापार वा व्यवसाय नगर्ने, जस्तै हिंसात्मक काम वा ठगी जस्ता अनैतिक तरिकाबाट जीविकोपार्जन नगर्ने सम्यक आजीविका हो। जब हामी इमान्दारिता र नैतिकतामा आधारित जीविकोपार्जन गर्छौं, तब हामी समाजमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने कार्यहरूबाट बच्छौं। राज्यले पनि यस्तो नीतिहरू बनाउनुपर्छ जसले न्यायपूर्ण र नैतिक व्यवसायलाई प्रोत्साहन गरोस्।

३. समाधि (Mental Discipline – मानसिक अनुशासन):

• सम्यक प्रयास (Right Effort):आफ्नो मनमा उत्पन्न हुने राम्रो विचारलाई निरन्तर प्रवर्द्धन गर्ने र नराम्रो विचारलाई तत्काल त्याग्ने सम्यक प्रयास हो। जब हामी आफ्नो मनलाई सकारात्मक र कल्याणकारी विचारहरूमा निरन्तर केन्द्रित गर्छौं र नकारात्मक विचारहरूलाई हटाउने अथक प्रयास गर्छौं, तब हाम्रो मानसिक शान्ति सधैँ कायम रहन्छ। व्यक्तिगत रूपमा यो प्रयासले तनाव र चिन्तालाई प्रभावकारी रूपमाकम गर्न मद्दत गर्दछ।
• सम्यक स्मृति (Right Mindfulness):आफ्नो शरीर, मन, भावना र विचारप्रति निरन्तर सचेत रहने सम्यक स्मृति हो। जब हामी वर्तमान क्षणमा पूर्ण रूपमा सचेत रहन्छौं, तब हामी आफ्ना आवेगपूर्ण प्रतिक्रियाहरूलाई सजिलै नियन्त्रण गर्न सक्छौं र आवेगमा गरिने गलत कार्यहरूबाट बच्न सक्छौं। यो अभ्यासले व्यक्तिगत शान्ति र स्पष्टतालाई उल्लेखनीय रूपमा बढाउँछ।
• सम्यक समाधि (Right Concentration):ध्यानको गहिरो अभ्यासको माध्यमबाट मनलाई स्थिर पार्ने र निर्वाण प्राप्त गर्ने अथक प्रयास गर्ने सम्यक समाधि हो। जब हामी आफ्नो मनलाई एकाग्र बनाउन सिक्छौं, तब हामी गहिरो अन्तर्दृष्टि प्राप्त गर्न सक्छौं र दुःखको मूल कारणलाई स्पष्ट रूपमा बुझ्न सक्छौं। यो गहन अभ्यासले व्यक्तिगत आत्मज्ञान र स्थायी शान्तिको लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

अन्त्यमा, आजको जटिल र दुःखमय संसारमा बुद्धको अष्टाङ्गिक मार्ग एक उज्ज्वल आशाको किरणको रूपमा देखा पर्दछ। व्यक्तिगत तृष्णा र आसक्ति, सामाजिक अन्याय र असमानता, राजनीतिक स्वार्थ र द्वन्द्वर विश्वव्यापी पर्यावरणीय विनाश जस्ता गम्भीर समस्याहरूको वास्तविक समाधान यस मार्गको इमान्दारितापूर्वक अनुसरणमा निहित छ। यदि प्रत्येक व्यक्तिले सम्यक दृष्टि र सम्यक संकल्पद्वारा आफ्नो सोचलाई शुद्ध बनाउँछ, सम्यक वाणी, सम्यक कर्म र सम्यक आजीविकाद्वारा नैतिक आचरणलाई आफ्नो जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाउँछर सम्यक प्रयास, सम्यक स्मृति र सम्यक समाधिद्वारा आफ्नो मनलाई पूर्ण रूपमा अनुशासित गर्छ भने, अवश्य नै दुःखको यो जटिल चक्रबाट मुक्ति पाउन सकिन्छ।

यो मार्ग केवल व्यक्तिगत मुक्तिको लागि मात्र नभई, एक शान्त, न्यायपूर्ण र करुणामय समाज र विश्व निर्माणको लागि पनि अपरिहार्य छ। हामी सबैले आफ्नो जीवनमा अष्टाङ्गिक मार्गका अनमोल सिद्धान्तहरूलाई आत्मसात् गरेर सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छौं र दुःखको बाटोबाट फर्किएर शान्ति र अनन्त आनन्दको मार्गमा अगाडि बढ्न सक्छौं। बुद्धको यो अमूल्य शिक्षालाई अनुसरण गर्नु नै आजको सम्पूर्ण मानव समुदायको लागि सबैभन्दा उत्तम र कल्याणकारी उपाय हो।